De morgenster van Wittenberg

10 van een epidemie aannamen. De pest bijvoorbeeld, ook wel ‘de zwarte dood’ geheten, de pokken of gewoon ‘de koorts’ omdat men toen nog niet precies wist wat het eigenlijk was. De medi- sche stand konniet verhinderendat jong enoud eraan tenprooi vielen. Tegen die achtergrond wordt duidelijk hoe realistisch de woorden van Luther waren, toen hij dichtte: ‘Midden in het leven zijn wij door de dood omgeven.’ Een dood die overigens ook nog veroorzaakt kon worden door een hongersnood van- wege mislukte oogsten, of door het wapengekletter van een opstand of oorlog. Kortom, het was een tijd die men niet bepaald zorgeloos kan noemen en die voor een vrouw hard werken betekende, tenzij ze tot de hogere kringen behoorde, want daar kon men zich uiteraard een andere levensstandaard veroorloven. Veranderingen Tegelijk moet gezegd worden dat er in de zestiende eeuw veel veranderingen op gang kwamen. Het was ook een peri- ode waarin grote omwentelingen plaatshadden, zeker in het begin. De Middeleeuwen waren voorbij, maar hadden op het eind belangrijke nieuwe ontwikkelingen laten zien. Het feo- dale stelsel, met de leenheer als de centrale figuur, brokkelde langzaam af. De grote zeggenschap van de adel werd minder vanzelfsprekend. Er werden in Europa universiteiten gesticht, waardoor kennis brederwerdverspreid.De vrij recent uitgevon- den boekdrukkunst was daarbij een belangrijke factor: boeken en traktaten konden in grotere oplages op de markt worden gebracht en werden daardoor ook goedkoper. Andere uitvin- dingen, als het kompas en het buskruit, droegen eveneens hun steentje bij aan wat de vooruitgang is gaan heten. De wereld veranderde, enook het beeld datmen vande toenmaligewereld